(Maikatlo a Gunggona, Palanca Awards 2006)
NOBIEMBRE 16, 1999. Natalinaay ti pul-oy a mangay-ayam kadagiti sanga ti duduogan nga agarlubo iti pagserkan ti kamposanto ti ili ti Vintar (Ilocos Norte) iti dayta nga agtindek. Nailili dagiti napursing a nagango a bulong ken sabong ti kayo nga immagep iti daga ken iti galba ti pangatiddogen a waiting shed a paginanaan ti bangkay sakbay a mai-tabon.
Iti igid ti sementado a kalsada, tallo a bus, sumagmamano a lugan ken adu a traysikel ti naintar dita. Simmirok dagiti adu a nakipamunpon iti yungayong dagiti muyong iti igid ti kalsada ken iti sirok dagiti dadakkel nga agarlubo iti baet dagiti panteon. Binisita met dagiti dadduma a nakipamunpon dagiti tanem dagiti patpatgenda.
Immanges iti nauneg ni Manoling idi idissoda ti lungon ni Ina Baket Gimma iti waiting shed. Apoda a baket a dakkel a babai ti inada ti simmina. Winayaan dagiti timmulong a nagbagkat iti lungon ti pamilia da Manoling tapno itedda ti maudi a respetoda ken Ina Baket Gimma.
Kinaabay ni Manoling iti kanawanna ni Setong, ti bariton nga anak ti kabsatna a babai a dumna kenkuana. Dimna met ken Setong dagiti uppat a kakabsatna.
Nalawlaw ti lungon kadagiti annak ni Ina Baket Gimma a bin-ig a naggapu’t Hawaii, malaksid ken Nana Rosing, ti saan a nagasawa a kabsatda. Isu ti kinakabkabbalay ken nangay-aywan iti inada idi maidalit daytoy.
Naiballaet met kadakuada da Ina Baket Kikay ken Ina Baket Letang a nabatin a sibibiag a kabsat ni Ina Baket Gimma. In-inut a linukib da Manoling ken ulitegna nga Ustino ti kalub ti lungon.
Imbulos dagiti dua a babbaket ti anug-ogda. Kalmado laeng dagiti iikit ken uuliteg ni Manoling. malaksid iti inada a nauuneg ti saibbekna.
“Inangko! Inangko!” limtaw ti sangit dagiti lima nga ubbing. Inrakus ni Manoling dagiti kaanakanna iti abayna. Minedmedanna ti bara a rumkuas kadagiti matana.
“Ala huston,” immanges iti nauneg ni Ina Baket Letang a nangipunas iti panio kadagiti matana. “Palubosantayon ni inayo.”
“Apo, pasangbayem koma iti pagariam ti kararua ‘toy kabsatmi,” indawat met ni Ina Baket Kikay a bulonna ti nanguros.
Tinulongan ni Manoling ni ulitegna nga Ustino nga in-inayad a nangiserra iti lungon. Timpaw manen ti saibbek dagiti lima nga ubbing. In-inut a nakullaapan dagiti mata ni Manoling. Nagayus ti bara kadagiti pingpingna…
(i)
SIPUD addan nakem ni Manoling, natandaananna no kasano ti panangipateg ni Ina Baket Gimma kadakuada nga appokona. Nupay pimmusing idi nga insigida dagiti dadakkelda, sumagmamano a bulan kalpasan a makapagkallaysada, ad-adda nga iti daan a balay da Ina Baket Gimma ti pagay-ayamanda iti aldaw. Nangnangruna la ngaruden no tiempo ti panagdadapil ken panag-aani. Da laeng Manoling nga agkakabsat ti appoko ti baket a dimna kenkuana. Sumagmamano laeng a metro ti nangipatakderan ni Tata Roming, ama da Manoling iti balayna manipud iti daan a balay da Ina Baket Gimma.
Nalawa a daga ti nabakir da Ina Baket Gimma ken daydi Lakay Manning nga asawana. Nupay immun-una a simmina ti lakay, saan a pulos nga impalubos ni Ina Baket Gimma a mabaybay-an dagitoy a daga.
Nakutikuti ni Ina Baket Gimma. Kalkalainganna ti tayag ken pammagi. Managtinggol ken managmama. Ngem dina ketdi kayat ti gawed.
Idi makaawaten ni Manoling, masansan a saritaen kenkuana ni Ina Baket Gimma no kasano a binabakirda dagitoy a daga.
ADDA nasurok a gudua ti ektaria a daga a kakaisuna a tawid ni Lakay Manning iti daydi amana. Idi makaungar ti pagilian iti rebba ti Maikadua a Gubat ti Sangalubongan, sinublianda a binaluan dayta a daga. Intuloy da Ina Baket Gimma ken Lakay Manning ti trabaho a nariingandan, ti panagbasi ken panagtagapulot. Isuda laeng idi ti agar-aramid iti basi ken tagapulot ditoy bario (pay la idi) Bacsil, Laoag City .
Tallopulo ket lima ti burnay a namuunanda. Maminduada a kargaan dagitoy iti makatawen.
Iti naminsan, adda kabagian da Ina Baket Gimma a nangisalda iti laeg a bangkag kadakuada. Inan-anusanda a dinalusan daytoy. Kalpasanna rinebba ken binalukag ni Lakay Manning sada binaluan.
“Nagsalimetmetkami idi kadaydi apom a Lakay, apok,” nalagip ni Manoling ti kinuna ni Ina Baket Gimma iti maysa a sardam a pannakalagip manen ti baket iti napalabas. Balo idin daytoy.
Tunggal matako aminen dagiti linaon dagiti burnay ken masingir met aminen ni Ina Baket Gimma ti udi dagiti komersiante a sukina nga agang-angkat kadagiti produktoda, sumarennanton no mano ti naglakuanda iti apitda iti dayta a tawen.
“Adu a sensilio ti paglakuanmi idi, apok. Ikargak iti igao ket dita a bilangek,” inladawan ni Ina Baket Gimma.
“Inayonko daytoy iti sigsiglotak nga urnongmi kadaydi apom a Lakay kadagiti napalabas a tawen.”
Sinupapakan ti Apo ti regget, gaget ken panagsalimetmet da Ina Baket Gimma. Agingga a nakagatangda iti maysa ket gudua nga ektaria a daga. Kakaykaywan, kakawkawayanan ken kabuluan daytoy. Inan-anusanda nga inin-inut a rinaatan, inuma ken kinabra. Aldaw ken rabii (no sellag) idi nga agtrabahoda. Dida ingginggina ti silud ti alumpipinig, ammimisay ken bunar. In-inut a nagmata a nalawa a bangkag ken kataltalonan dayta a daga.
Matandaanan ni Manoling nga inaldaw idi nga agmalmalemda ken Ina Baket Gimma nga agbugaw iti kataltalonan no kasta a naisapaw ken agkubbon dagiti dawa.
Inani pay laeng idi ti pagay. Adda abong nga inaramid ni Lakay Manning iti kasla puro a pungpungel ti kawayan iti tengnga ti kataltalonan iti sirok ti duduogan a mangga. Ditoy ti pagyanan da Ina Baket Gimma ken Manoling nga agbugaw kadagiti agpariopariok a billit-tuleng a mangan kadagiti naganus a dawa. Adda nakakonekta a banti iti abong. Nasilposilpo a banban a bayog a nayuntay iti nagduduma a direksion iti kapagayan. Iti pungto ti sumagmamano a banti, adda naikabit a pakupak. Aguni daytoy no guyodem ti banti. Kasla agpalakpak iti napigsa. Daytoy ti mangkigtot kadagiti billit tapno pumanawda.
Ad-adda a nagsalimetmet ken nagagawa da Ina Baket Gimma gapu iti adu a parabur daytoy a daga. Nagbalin a sangagasut ti burnayda. Inarak ngamin dagiti komersiante iti kabangibang nga ili dagiti produktoda a basi, suka ken tagapulot.
Iti panagtulid ti panawen, sabali pay a daga ti nagatangda iti lalaudenda. Nalawa a turod nga adda dua parsela a bangkagna.
SAAN pay nga agbasa ni Manoling idi pasalsalin iti dadapilan, no kasta nga agtubbo idi ti apona a Lakay ken dagiti uulitegna, kasta metten ti amana. Para abog iti nuang no agsardeng. Agisubo iti di pay narim-it nga unas iti dadapilan. Wenno agkarusakis iti unas a di pay nairamutan nga iyawidda no kasta a matangkayagan ti init nga agwakwak. Nasken a nadalus ti unas a madapil tapno saan a nadaga ti bennal.
Kayo ti dadapilanda. Tangkiran a sagat a di marakep ti maysa a tao ti kabaneg dagiti agassawa a bukelna. Lalaki ti awag iti nataytayag a bukel a nakaimuntaran ti tangbaw.
Babai ti nababbaba a bukel. Dua a linia ti ngipen dagiti agassawa a bukel. Naibarikes daytoy iti nakin-ngato a paset dagiti bukel, iti baba ti nakinngato a tablon. Uppat ti poste ti dadapilan a naipakagat kadagiti agsumbangir a suli ti nakinngato ken nakinbaba a tablon. Dagiti tablon ti mangterterred kadagiti agassawa a bukel.
(Adda tuloyna)